22-24 Ocak günlerinde İsviçre’deki Basel Üniversitesi’nde gerçekleştirilen “The Age of the Komitadji: Entangled Histories and Political Sociology of Insurgencies in the Ottoman World (1870s-1920s)” [“Komitacıların Devri: Osmanlı Dünyası’ndaki Ayaklanmaların İç içe Geçmiş Tarihleri ile Siyasi Sosyolojileri (1870ler-1920ler)] başlıklı konferansa ilişkin bir rapor yayımlandı.
Basel Üniversitesi’nden Alp Eren Topal tarafından H-Turk sayfasında yayımlanan raporda iki günlük konferansta yapılan konuşmalar ve gerçekleşen paneller hakkında bilgi verildi.
Rapora göre, konferans organizatör ekibin konuşmasıyla başladı. Bu bağlamda Basel Üniversitesi’nden Maurus Reinkowski Basel’deki Ortadoğu çalışmalarının kısa bir tarihçesini sunarken Utah Üniversitesi’nden Hakan Yavuz “komitacılık” hakkında genel bilgi vererek kavramın dönemin siyasi atmosferi içerisinde nasıl bir yerde durduğunu anlattı. Yine Utah Üniversitesi’nden Ramazan Hakkı Öztan ile Basel Üniversitesi’nden Arslan Alp Yenen ise böyle bir konferans düzenlenmesi fikrinin nasıl ortaya çıktığından bahsettikleri konuşmalarında bir kavram olarak “komitacılık”ın kolektif kimlik ve siyasi kültür oluşumu, ulus inşa etme süreçleri, sosyal ve siyasi hareketler, isyan ve devrimler gibi birçok unsurun anlaşılmasında yardımcı olabilecek bir araç olduğunu ifade etti. İki akademisyen aynı zamanda kavramın Osmanlı tarihinin geriye dönük okumalarında da son derece faydalı olabileceğinin altını çizdi.
Kavram ve faaliyet olarak komitacılık
Başkanlığını Basel Üniversitesi’nden Frithjof Banjamin Schenk’in yaptığı ilk panelde özellikle 18. yüzyıl sonu-19. yüzyıl başında Balkanlar’daki Osmanlı topraklarında ortaya çıkan komitacılık faaliyetleri üzerinde duruldu. İlk panelde Central European Üniversitesi’nden Tolga Esmer hükümetin hizmetinde olan çetelere tarih boyunca sıkça rastlandığına dikkat çekerek “mobil yağmalama konfederasyonları” (mobile pillaging confederacies) olarak tanımladığı oluşumların sosyal pozisyonu hakkında bilgi verdi. Basel Üniversitesi’nden Anna Vakilis’in katılamadığı konuşmasını kendisi adına sunan Maurus Reinkowski Balkanlar’daki Osmanlı topraklarında filizlenen ulusal bağımsızlık hareketlerinin yasal sistemde nasıl karşılığını bulduğu üzerinde durdu. Columbia Üniversitesi’nden Owen Miller “fedai” kavramı etrafında gelişen literatürle ilgili değerlendirmeler yaparak mevcut kaynakların bu kavramı gerektiği gibi analiz edemediklerini, kavramın ortaya çıkışı ve Osmanlı Devleti-Ermeni tebaası arasındaki ilişkilere etkisi ile ilgili yeterince sağlam bilgi olmadığını savundu.
Zürih Üniversitesi’nden Nada Boskovska’nın başkanlığını yaptığı ikinci panelde ise siyasi ve politik mücadelelerde kaynakların nasıl harekete geçirildiği üzerinde duruldu. Katılımcıları arasında Keith Brown, Ramazan Öztan ve Onur Önol’un olduğu panelde vaka çalışmaları üzerinden göç olgusunun analizi yapıldı, Osmanlı Devleti’nde ulusalcı fikir ve hareketlerin nasıl yayıldığı üzerinde duruldu. Panelde ayrıca Rusya ve Ermeni Devrimci Federasyonu arasındaki ilişki de siyasi bir çerçevede ele alındı.
Fotoğraftan Kuşçubaşı’na
Birinci günün son panelinin başkanı Basel Üniversitesi’nden Axel Paul’dü. Bu panelde “komitacılığın farklı biçimleri” ele alınırken 19. yüzyılda ortaya çıkan bir fotoğraf tekniğinden Teşkilat-ı Mahsusa’nın önemli isimlerinden Eşref Kuşçubaşı’na birçok farklı konu ele alındı. Panelin katılımcıları Martina Baleva, Benjamin Fortna ve Alp Yenen’di. Panelin ardından George Mason Üniversitesi’nden Jack Goldstone, birinci günü sonlandıran bir konuşma yaptı. Goldstone, konuşmasında Osmanlı’nın son dönemlerinden başlayıp günümüze kadar gelen bir analizle çok yönlü bir “şiddet” anlatısı sundu.
Konferansın ikinci günü Friedrich Schiller Üniversitesi’nden Joachim von Puttkamer’in başkanlığını yaptığı, kimlik ve sadakat meselelerine yoğunlaşan bir panelle açıldı. Tasos Kostopoulos ve Dimitris Stamatopoulos’un katılımıyla gerçekleşen panelde Makedonya ağırlıklı vaka çalışmalarına yer verildi ve dinî kurumların ulusal akımlardaki yeri irdelendi.
Ermeni faaliyetleri irdelendi
İkinci günün ikinci, konferansın beşinci panelinin başkanı Zürih ve Newcastle Üniversitesi’nden Hans-Lukas Kieser olurken, odak noktası ise Ermenilerin siyasi etkinlikleri ile radikalleşme ve kurumsallaşma süreçleri oldu. Panelde İstanbul Bilgi Üniversitesi’nden Ohannes Kılıçdağı 1908’den sonra Taşnak ve Hınçak partilerinin izlediği yol hakkında bilgi verirken nasıl ve neden İttihat ve Terakki Cemiyeti’yle bir işbirliği kurulduğundan bahsetti. Coastal Carolina Üniversitesi’nden Christopher Gunn adını Osmanlı Bankası Soygunu’ndan bildiğimiz Armen Garo veya Karekin Pastırmacıyan’ın bir biyografisini sunarak kendisinin bireysel olduğunu savunduğu girişimlerinin büyük çaplı sonuçlarından bahsetti.
Basel Üniversitesi’nden Alexis Hofmeister’ın başkanlık ettiği, aynı üniversiteden Murat Kaya ve Ileana Moroni ile İstanbul Üniversitesi’nden Mehmet Arısan’ın sunumlarını yaptığı bir sonraki panelde Jöntürklerin komitacılara karşı geliştirdiği politikalar ve tutum, Osmanlı Devleti’nde komitacılık faaliyetlerinin gelişimi ve ulus inşası süreçlerine etkisi, İttihat ve Terakki’nin iktidara geldikten sonra geliştirdiği stratejiler gibi birçok konu üzerinde duruldu.
Konferansın yedinci panelinin başkanlığını Freiburg Albert Ludwig Üniversitesi’nden Tim Epkenhans yaparken bu bölümde Montpellier Üniversitesi’nden Odile Moreau-Richard, sonradan Teşkilat-ı Mahsusa üyesi olan Tahir Bey üzerine yoğunlaşan bir konuşma yaptı. Moreau-Richard, konuşmasında Tahir Bey’in İttihat ve Terakki’yle olan yakınlığına rağmen cemiyetin bir üyesi olmadığına dikkat çekerek “devletten olan” ve “devletten olmayan” aktörler arasındaki dinamik ilişkinin altını çizdi. Panelin diğer konuşmacısı Freiburg Albert Ludwig Üniversitesi’nden Olmo Gölz olurken, Gölz’ün konuşmasının odak noktasını İran Devrimi oluşturdu.
Basel Üniversitesi’nden Natasa Miskovic’in başkanlığında gerçekleşen sekizinci panelde ağırlık askerî tarih üzerindeydi. Bu bağlamda, Baylor Üniversitesi’nden George Gawrych 1890lar-1913 tarihleri arasında Balkanlar’daki Osmanlı komitacılık faaliyetlerinden bahsederken bu deneyimlerin birkaç yıl sonraki yönetim politikalarında yansımasını ne şekilde bulduğunu anlattı. Ludwig Boltzmann Sosyal Bilimler Tarihi Enstitüsü’nden Tamara Scheer ise Avusturya-Macaristan topraklarındaki Sırp komitacılar hakkında bilgi verdi.
Osmanlı ve tebaasında komitacılık
İkinci günün ve konferansın son panelinin başkanı Basel Üniversitesi’nden Alexis Hofmeister’dı. Bu panelde Princeton Üniversitesi’nden Michael Reynolds 19. yüzyıl Osmanlı ve Rus siyasetinin bir kıyaslamasını yaparak İttihat ve Terakki’nin komitacılık faaliyetlerine gösterilen hoşgörü konusunda tek olmadığının altını çizdi. George State (Eyalet) Üniversitesi’nden Isa Blumi Arnavut komitacılarla ilgili bir sunum yaparken bağımsız araştırmacı Gül Tokay yine Arnavut gruplar ve Osmanlı Devleti ile olan ilişkileri üzerinde durdu.
Konferans ve münazaraların ardından Maurus Reinkowski, Hakan Yavuz, Ramazan Öztan ve Alp Yenen bir araya gelerek genel bir değerlendirme yaptı. Bu değerlendirmeler esnasında “Konferansın kitap haline getirilecek metninde 1915’e daha fazla yer verilmesi” talebi dile getirildi.
