Tarih ve siyasetle, modern toplumsal sorunlarla, Türkiye’nin tarihsel çapraşıklığıyla uğraşan romancılar için “nehir roman” tarzında çalışmak adeta farzı ayndır. Esir Şehrin İnsanları da, sözünü ettiğimiz sorunların 1950 sonrası romanındaki duayeni Kemal Tahir’in arkası Esir Şehrin Mahpusu, Yorgun Savaşçı, Hür Şehrin İnsanları ve Yol Ayrımı ile gelecek nehir romanının ilk cüzüdür. Birçok eleştirmen ve yazarın gözünde beş kitap içinde en iyisi bu ilk kitaptır. Gerek olay örgüsü, karakter oluşumu ve gerekse dil işçiliği ve yazarın perspektifi gibi ölçütler üzerinden bakıldığında, Esir Şehrin İnsanları öncelikle bu beşli nehir roman dizisinin, belki bütün Kemal Tahir romanlarının zirvesini oluşturuyor. Devlet Ana birçok sebeple; mesela tam zamanında, yani sanatta gelenekten yararlanma, siyasi düşünce ve sosyolojide kurumsal süreklilik temalarının işlendiği, bu yolda tartışmaların yapıldığı 1960’ların sonunda yazılıp yayımlanmış bir roman olduğu için o zamandan beri yazarın ismiyle birlikte anılma şerefine erişmiş olsa da, okuyucular, diğer yazarlar ve eleştirmenler açısından Esir Şehrin İnsanları’nın bir önceliği var. Roman, arkası nehir romanın diğer cüzlerinde iyi getirilememiş ikili bir kuruluşa sahiptir. Yazar hem Türkiye Cumhuriyeti’ne giden yolun nasıl atıldığını, tarihin o anının nasıl ortaya çıktığını tarihsel-siyasi karakterlerin hemen hepsinin üzerine çıkan bir yaklaşımla sergilemeye hem de bu karakterlerin olaylarla irtibatlı iç dünyalarına nüfuz etmeye çalışır. Tolstoyvari bir projedir yani Kemal Tahir’in “Esir Şehir” nehir romanı. Fakat hem Tolstoy’un Savaş ve Barış’ta konuyla arasındaki mesafe ve soğukluk, Kemal Tahir’le Türkiye’nin özgün şartları dolayısıyla şimdi bile sıcaklığından hiçbir şey kaybetmeyen yakın tarihimiz arasında yoktur hem de Kemal Tahir’in sanatçı yanı düşünür yanının gerisindedir. Bu da ilginç bir şekilde Kemal Tahir romanlarını ve özellikle Esir Şehrin İnsanları’nı daha birçok kuşağın gözden geçirmesi gereğini yenileyecek gibi görünüyor.
