60 kitaplık “İnsanlık Komedyası” roman serisi gerçekçi romanın en önemli zirvelerinden olan Honoré de Balzac, ilk sosyologlardan daha sosyologdur, ilk antropologlardan daha antropolog ve eleştirmenlerden daha eleştirmen, biyograflardan daha biyograf, vs.den daha vs. Bu inanılmaz adamın iki büyük üstadı var: Dante Alighieri ve Aristoteles. Dante’den panorama yöntemini aldı ve çağının insanlarını bir anlatı dizisi içinde tasvir etmeye gayret etti. Aristo’dan ise yansıtma teorisini alıp kendi sanatının ölçülerini kurdu. Buna göre, sanat yani roman hayatı temsil etmelidir. Şekli ve özü itibariyle. Yani hem şekil hem öz itibariyle, başarılı bir roman hayatı içten ve dışardan kuşatmayı bilen romandır. Bu görüşle hareket eden Balzac, çoğu bugün bize başarılı, ikna edici fakat sıkıcı ve kuru gelen onlarca romana imza attı. Yani bir nevi çağına, ülkesine ve sınıfına imza attı. Romanın bir burjuva sanatı olduğu safsatası esasen Balzac’tan dem almış bir şeydir. Balzac, burjuva sınıfı içinde yaşamıyordu sadece. Hayatın özünün burjuvanın davranışındaki akılcı yan olduğunu düşünüyordu. Gerçek, galip olandır (vincit omnia veritas) ve dolayısıyla da galibiyet haklıdır. Dante’den çok Aristo. Hatta biraz Epikür, biraz Tacitus. Tarihçi olmalıydı belki de Honore de Balzac. Romanı seçti ve tabir caizse roman sanatına el koydu. Sonra gelen, gerçekçiliğin ileri karakolları (bir tarafta Dostoyevski ve Faulkner, öte tarafta Zola ve Tolstoy) olsun gerçekçilikten sapmalar (Kafka ve Joyce) ve hatta kopmalar (her türden postmodern dalga veya tür romanları) olsun Balzac’ı biraz yıpratmışlarsa da tamamen silememişler, türü yani roman sanatını onun elinden tamamen kapıp götürememişlerdir. Anlaşılırlığı sıkıcılığını gideriyor çünkü hâlâ. Perspektifinin veya panoramasının genişliği kıt görüşlülüğünü. İnsanı tanıyan edası soğukluğunu. Vs.si vs.sini. Balzac ve romanı deyince büyük heyecanlardan veya inanılmaz estetik uyanışlardan, mükemmel psikolojik çözümlemelerden ve anlatımcı-ayrıntıcı tamlıklardan söz etmiyoruz. Ne var ki, romandan söz ettiğimiz sürece her defasında bir kere daha Balzac’tan ve onun bitmez tükenmez roman serisinden söz ediyoruz. Seri birçok yönden biraz eksik ve biraz da eski ama tamamen değil.
